Η γυναίκα στην ρωσική κοινωνία
Η θέση της γυναίκας στη Ρωσία, όπως σε όλες τις χώρες, καθορίστηκε από τα ήθη, την θρησκεία, τα κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά και την κουλτούρα της κοινωνίας.
Διάσημες ρωσίδες που η δράση τους άνοιξε τον δρόμο για την χειραφέτηση των γυναικών ήταν οι αυτοκράτειρες Άννα, Ελισάβετ, η Μεγ. Αικατερίνη, αλλά και η Γεκατερίνα Βοροντσόβα-Ντασκόβα, σημαντική προσωπικότητα του ρωσικού διαφωτισμού.
17ος – 18ος αιώνας
Η βασιλεία του Μεγ. Πέτρου (1682-1725) χαρακτηρίστηκε από σημαντικές μεταρρυθμίσεις, μερικές από τις οποίες σηματοδότησαν την αλλαγή της θέσης της γυναίκας στην ρωσική κοινωνία.
Οι αλλαγές έγιναν γρηγορότερα αισθητές στις ανώτερες τάξεις, γιατί η εγγύτητά τους στον τσάρο επέτρεψε την άμεση και αυστηρή εφαρμογή τους. Ομοίως και στις μεγάλες πόλεις οι μεταρρυθμίσεις προχώρησαν γρηγορότερα και με μεγαλύτερη επιτυχία σε σχέση με τις απομακρυσμένες περιοχές της χώρας. Οι αρχόντισσες, οι γυναίκες της τάξης των εμπόρων και οι αγρότισσες (δουλοπάροικοι) βίωσαν διαφορετικά τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου.
Οι μεταρρυθμίσεις του Πέτρου επέτρεψαν σταδιακά την ενεργή συμμετοχή των γυναικών στην κοινωνική ζωή. Αυτή η αλλαγή απεικονίζεται και στο γεγονός ότι τον 18ο αι. πέντε γυναίκες κυβέρνησαν την αυτοκρατορία για εβδομήντα χρόνια. Γι’ αυτό ο 18ος αι. αποκαλείται «ο χρυσός αιώνας των γυναικών».
Ο νόμος της κληρονομιάς
Αναμφισβήτητα η πιο σημαντική αλλαγή που επηρέασε τη θέση των γυναικών υπήρξε ο νόμος της ενιαίας κληρονομιάς που νομοθετήθηκε επί Μεγ. Πέτρου το 1714. Ο νόμος στοχεύοντας στην αύξηση των φορολογικών εσόδων απαγόρευσε την πρακτική του αποκλεισμού των γυναικών από το να κληρονομούν τα πατρογονικά κτήματα. Το 1730 ενισχύθηκε η δικαιοδοσία των γυναικών στην περιουσία και στην προίκα τους και το 1753 η περιουσία τους προστατεύτηκε πλήρως σε περίπτωση διαζυγίου ή οικογενειακών διαφορών, θανάτου κλπ. Για τις γυναίκες το δικαίωμα να κατέχουν και να μπορούν να διαχειρίζονται την περιουσία τους ήταν μια μεγάλη κατάκτηση.
Εκπαίδευση για τις γυναίκες
Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση αποτέλεσε μεγάλο μέρος της προσπάθειας του Μεγ. Πέτρου να φέρει τους Ρώσους πιο κοντά στην δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, δεν ήταν παρά μέχρι τις μεταρρυθμίσεις της Αικατερίνης Β’, που το δικαίωμα στην εκπαίδευση εφαρμόστηκε εξ ίσου σε άνδρες και γυναίκες κάθε τάξης.
Μέχρι τότε η εκπαίδευση των κοριτσιών πραγματοποιείτο στο σπίτι και επικεντρωνόταν στην εκμάθηση των καθηκόντων τους ως συζύγων και μητέρων. Η παροχή της βασικής εκπαίδευσης για τις γυναίκες άρχισε μόλις το 1764-65, όταν η Αικατερίνη Β΄ ίδρυσε το Ινστιτούτο Σμόλνι για τα κορίτσια της αριστοκρατίας στην Αγία Πετρούπολη και στη συνέχεια το Ινστιτούτο Νοβοντζέβιτσι για τις κόρες των αστικών οικογενειών.
Οι γυναίκες της αριστοκρατίας
Όλες οι αλλαγές που εισήγαγε ο Μεγ. Πέτρος δεν ήταν ευπρόσδεκτες γιατί άλλαζαν τις πολύ αυστηρές συνήθειες της ρωσικής αριστοκρατίας, της οποίας οι κόρες διέμεναν σε ιδιαίτερα διαμερίσματα και μεγάλωναν αποκλειστικά με την προοπτική του καλού γάμου.
Στις αγροτικές και τις κατώτερες αστικές τάξεις, στα σπίτια δεν υπήρχε χώρος για να διαχωρίζονται τα κορίτσια. Οι γυναίκες ζούσαν και εργάζονταν με τους αδελφούς τους, τους πατέρες και ανελάμβαναν με τους συζύγους από κοινού τη διαχείριση των θεμάτων του νοικοκυριού. Σταδιακά με τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου αυξήθηκε η μέση ηλικία γάμου, κυρίως στις πόλεις και στις ανώτερες τάξεις.
Οι γυναίκες της εμπορικής τάξης
Οι σύζυγοι των εμπόρων είχαν μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τις γυναίκες της αριστοκρατίας ή των αγροτών λόγω της φύσης της εργασίας του συζύγου τους. Επειδή οι έμποροι απουσίαζαν για μεγάλα διαστήματα από το σπίτι, οι γυναίκες των εμπόρων έπρεπε και να διαχειρίζονται την οικογενειακή ιδιοκτησία, αλλά και να εμπλέκονται στις εμπορικές δραστηριότητες. Αυτό τις έφερε πιο κοντά στην χειραφέτηση.
Οι γυναίκες της αγροτικής τάξης
Η αγροτική ζωή ήταν πολύ δύσκολη και για τους άνδρες και για τις γυναίκες. Οι γυναίκες συμμετείχαν στις αγροτικές εργασίες, σε ασχολίες οικοτεχνίας και φυσικά είχαν και την ευθύνη του νοικοκυριού.
Στις αρχές του 18ου αι. η μέση ηλικία παντρειάς των κοριτσιών ήταν τα δώδεκα χρόνια. Οι Ρωσίδες περνούσαν πολύ περισσότερα χρόνια ως παντρεμένες σε σύγκριση με τις γυναίκες στη Δυτική Ευρώπη.
Ο τοκετός ήταν επικίνδυνος τόσο για τη μητέρα και το παιδί, αλλά αν μια γυναίκα ήταν γερή, θα γεννούσε, κατά μέσο όρο, επτά παιδιά, γιατί κάθε οικογένεια χρειαζόταν πολλά χέρια για να επιβιώσει. Στο σκληρό κλίμα της ρωσικής στέπας και εργαζόμενα από μικρή ηλικία, μόνον τα μισά παιδιά θα έφθαναν την ενηλικίωση. Αν το πρώτο παιδί ήταν αγόρι η γυναίκα εδραίωνε τη θέση της στην οικογένεια και διασφαλιζόταν η κληρονομιά της περιουσίας, ενώ μετά τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου και τα κορίτσια έγιναν πιο ευπρόσδεκτα.
1850-1917: Φεμινισμός και αφύπνιση
Από τα μέσα του 19ου αι. οι ιδέες της ισότητας άρχισαν να κερδίζουν έδαφος. Στη δεκαετία του 1860 το φεμινιστικό κίνημα άρχισε να οργανώνεται στην Αγία Πετρούπολη με ηγέτιδες την Άννα Φιλοσόφοβα, την Ναντέζντα Στάσοβα και την Μαρία Τρουμπνίκοβα, γνωστές και ως η γυναικεία «τριαρχία». Ίδρυσαν οργανώσεις για να βοηθήσουν γυναίκες να γίνουν οικονομικά αυτάρκεις και το 1878 δημιούργησαν εκπαιδευτικά προγράμματα, που για πρώτη φορά έδωσαν στις γυναίκες πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Στις αρχές του 1900 η Ρωσία μπορούσε να καυχηθεί ότι είχε περισσότερες γυναίκες γιατρούς, δικηγόρους και καθηγήτριες από σχεδόν οποιαδήποτε χώρα της Ευρώπης, γεγονός που σχολιαζόταν με θαυμασμό από πολλούς ξένους επισκέπτες.
Το 1910, η Πολυξένη Σίσκινα-Λαβέιν ήταν η πρώτη γυναίκα γυναικολόγος στη Ρωσία και έγινε πρόεδρος του Ρωσικού Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Το γυναικείο κίνημα είχε αρχίσει να αποκτά μεγάλη λαϊκή υποστήριξη, τόσο στη Ρωσία όσο και στο εξωτερικό.
Όπως ήταν αναμενόμενο, τα περισσότερα από τα εκπαιδευτικά οφέλη είχαν αποκομίσει οι γυναίκες από τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα. Ενώ τα ποσοστά αλφαβητισμού αργά αυξανόταν, σε όλη την υπόλοιπη χώρα, οι ευκαιρίες για εκπαίδευση ήταν πολύ λίγες για τις γυναίκες της υπαίθρου.
Η Επανάσταση του ’17 και η Σοβιετική εποχή
Κατά τη διάρκεια των 70 χρόνων της σοβιετικής εποχής, η θέση των γυναικών υπήρξε περίπλοκη. Οι γυναίκες στη Σοβιετική Ρωσία έγιναν ζωτικό μέρος του εργατικού δυναμικού και απέκτησαν πρόσβαση στην εκπαίδευση, την προσωπική ανάπτυξη και την κατάρτιση σε τομείς που προηγουμένως ήταν απροσπέλαστοι.
Τον Μάρτιο του 1917 η Προσωρινή Κυβέρνηση, χορήγησε στις γυναίκες το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Η νομική ισότητα γυναικών ανδρών διασφαλίστηκε επίσης. Ο Λένιν είδε τις γυναίκες ως ανεκμετάλλευτο εργατικό δυναμικό και τις ενθάρρυνε να συμμετέχουν στην επανάσταση. Δήλωνε δε ότι οι μικροαστικές οικιακές δουλειές συνέθλιβαν τη γυναίκα, την υποβάθμιζαν και την καθιστούσαν αντιπαραγωγική. Οι γυναίκες έπρεπε να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητες από τους άνδρες και γι’ αυτό τους δινόταν επίδομα μέχρι να εισέλθουν στο εργατικό δυναμικό της χώρας. Ο αριθμός των γυναικών που εισήλθαν στο εργατικό δυναμικό αυξήθηκε από 423.200 το 1923 σε 885.000 το 1930.
Για να επιτευχθεί η αύξηση των γυναικών στο εργατικό δυναμικό, η νέα κυβέρνηση με τον Πρώτο Οικογενειακό Κώδικα επέτρεψε στη γυναίκα να επιλέγει το επώνυμό της, αναγνώρισε ίδια δικαιώματα στα νόθα παιδιά, προστάτεψε τα δικαιώματα της μητέρας και τα δικαιώματα της γυναίκας στην υγεία, στην ασφάλεια στο χώρο εργασίας, και μετά το διαζύγιο. Το 1920 οι γυναίκες είχαν ίσα δικαιώματα σε ό, τι αφορά την ασφάλιση σε περίπτωση ασθένειας, άδεια μητρότητας οκτώ εβδομάδων και ένα ελάχιστο επίπεδο μισθών που ορίστηκε για τους άνδρες και τις γυναίκες. Και τα δύο φύλα είχαν επίσης άδεια μετ’ αποδοχών για διακοπές. Τα μέτρα αυτά τέθηκαν σε ισχύ για την παραγωγή ενός ποιοτικού εργατικού δυναμικού από τα δύο φύλα. Όμως τα δικαιώματα αυτά δεν απέκτησαν καθολική ισχύ.
Στην διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και μετά από αυτόν οι γυναίκες στήριξαν με κάθε τρόπο την οικονομία της χώρας δουλεύοντας και συμμετέχοντας στην οικονομική ζωή, επιδεικνύοντας απαράμιλλο σθένος, αντοχή και αγωνιστικότητα για να στηρίξουν την χώρα και να διεκδικήσουν ισχυρή θέση στην ρωσική κοινωνία. Η παρουσία τους έγινε αισθητή σε πολλούς τομείς της επιστήμης, της τέχνης, της βιομηχανίας, αλλά η αμοιβή και οι προοπτικές εξέλιξης πάντα υστερούσαν σε σχέση με αυτές των ανδρών.
1990 –
Τα περισσότερα από τα προγράμματα για τις γυναίκες συνεχίστηκαν και στην μετα-σοβιετική εποχή. Ωστόσο, όπως και στην εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, οι αμοιβές των γυναικών στη δεκαετία του 1990 ήταν σημαντικά χαμηλότερες των ανδρών για αντίστοιχες εργασίες. Παρά το γεγονός ότι, κατά μέσο όρο, οι γυναίκες είχαν καλύτερη μόρφωση από τους άνδρες, οι γυναίκες παρέμειναν στη μειοψηφία σε ανώτερες διοικητικές θέσεις.
Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό των γυναικών σε υψηλές διοικητικές θέσεις έχει αυξηθεί εντυπωσιακά. Σήμερα οι γυναίκες στη θέση υπεύθυνου λογιστηρίου αποτελούν το 93%, στην διεύθυνση προσωπικού το 70%, και σαν οικονομικοί διευθυντές το 48%. Όμως σε θέσεις, όπως γενικού διευθυντή, προέδρου ΔΣ η παρουσία των γυναικών είναι ακόμη πολύ μικρή.
Η 8η Μαρτίου εορτάζεται ως η ημέρα της γυναίκας. Ίσως αυτό αποτελεί μια στοιχειώδη αναγνώριση της πολύπλευρης προσφοράς της γυναίκας στην οικογενειακή και κοινωνική ζωή. Όμως κυρίως πρέπει να αποτελεί την υπενθύμιση ότι η ισότητα στις ευκαιρίες, στην ανάπτυξη και στην ισότιμη συμμετοχή στα κοινά παραμένει ζητούμενο.
