Ο μεγάλος ρώσος φιλόσοφος και βαθύς γνώστης της ρωσικής ψυ-χής, Νικολάι Μπερντιάγιεφ, είχε πει ότι η γεωγραφία της ρωσικής γης σημάδεψε την «γεωγραφία» της ρωσικής ψυχής. Πράγματι, αν η γεωγραφία αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα για την οικονομική, πολιτική, πολιτιστική και ιστορική εξέλιξη ενός λαού, δεν μπορεί παρά να επηρρεάζει και την διαμόρφωση του ψυχισμού του.
Την εποχή των μεγάλων μετακινήσεων των λαών, 5ος-7ος αι. μ.Χ., ένα μέρος των Σλάβων εγκαταστάθηκε στην ανατολή, στην περιοχή που ορίζεται μεταξύ της Βαλτικής θάλασσας, των ποταμών Δούναβη και Δνείπερου και μέχρι βορειοδυτικά του Ευξείνου Πόντου. Σ’αυτήν την γη άρχισε να διαμορφώνεται η παλαιορωσική εθνότητα, στην οποία έχουν τις ρίζες τους οι Ρώσοι, οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί (ανατολικοί Σλάβοι).
Τι συνετέλεσε στην διαμόρφωση του ρωσικού χαρακτήρα; Σε μεγάλο βαθμό το φυσικό περιβάλλον και το κλίμα.
Οι φυσικές και κλιματολογικές συνθήκες στην Ρωσία ήταν πολύ δύ- σκολες, τραχιές. Σ’ ένα μεγάλο κομμάτι της ρωσικής γης αγροτικές εργασίες μπορούσαν να γίνουν μόνον 5 μήνες τον χρόνο, ενώ στο βόρειο τμήμα της χώρας ο χρόνος αυτός περιοριζόταν στους 3 μήνες μόνον. Πόσο δύσκολο, αν αναλογιστούμε ότι το αντίστοιχο διάστημα στην Ευρώπη ανέρχεται στους 7-9 μήνες τον χρόνο.
Επιπλέον, στην δυτική και βορειοδυτική Ρωσία τα εδάφη δεν είναι εύφορα και οι βροχοπτώσεις και οι χιονοπτώσεις είναι πολλές, ενώ οι περιοχές προς την Μαύρη Θάλασσα και οι στέπες συχνά υποφέ-ρουν από ξηρασίες. Επομένως, για να επιβιώσει κανείς χρειαζόταν επίμονος και συνεχής αγώνας με τα στοιχεία της φύσης. Σ’ αυτόν τον αγώνα μπορούσαν να επιβιώσουν μόνον οι υπομονετικοί, οι πείσμο-νες, οι σβέλτοι άνθρωποι και οι έχοντες πρακτικό μυαλό.
Στην Ρωσία ο χειμώνας είναι μακρύς και η μέρα διαρκεί λίγο. Είναι σημαντικό λοιπόν να μπορεί κανείς να δουλεύει πολύ εντατικά και να φέρνει αποτελέσματα γρήγορα. Γι’ αυτό οι Ρώσοι είναι συνηθισμένοι να αντέχουν στην πίεση.
Στην ψυχοσύνθεση του λαού έχει επιδράσει και το ψυχρό κλίμα. Γιατί για να αντέξει κανείς το κρύο, πρέπει να μάθει να μην ξοδεύει άσκοπα την ενέργειά του. Γι’ αυτό οι Ρώσοι είναι αργοί και ήρεμοι.
Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και τα γεωπολιτικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος. Η ζωή στα σύνορα, μεταξύ δάσους και στέπας, χωρίς οποιοδήποτε φυσικό μέσο προστασίας (όρη ή θάλασσα), άφησε τα χνάρια της στην γλώσσα, στην μυθολογία και στην κουλ-τούρα του λαού. Αλλωστε, ανά τους αιώνες, η βασική επιδίωξη του Ρώσου ήταν να επιβιώσει στον επόμενο κίνδυνο : πόλεμο, φυσική καταστροφή, κακή σοδειά, πείνα.
Τα δάση έδωσαν στους Ρώσους τα υλικά για να κτίσουν τα σπίτια τους, τους έθρεψαν και τους έντυσαν, τους προστάτευσαν από τους εχθρούς. Ταυτόχρονα όμως, τα δάση φιλοξενούσαν και άγρια θηρία και μέσα από αυτά μπορούσαν να τους επιτεθούν οι εχθροί μια και τα δάση τους πρόσφεραν κάλυψη. To δέος που προκαλεί το δάσος στον Ρώσο καθρεφτίζεται πολύ γλαφυρά στα ρωσικά παραμύθια.
Από την άλλη μεριά, υπήρχε η στέπα, ανοικτή και γι’ αυτό επίφοβη. Η αλήθεια είναι ότι μέσα από την στέπα πολλές φορές έφθασε ο πόλε-μος στην Ρωσία. Όμως, η στέπα ήταν εύφορη, έδινε πλούσια σοδειά και η απεραντοσύνη της συνδέθηκε με το διάπλατο της ψυχής, την απεριόριστη δύναμη της θέλησης, την λαχτάρα για εξερεύνηση και περιπέτεια.
Ταυτόχρονα, αντικρίζοντας την τεράστια απλοχωριά της στέπας, ο Ρώσος ένιωσε μοναξιά και νοσταλγία. Γι’ αυτό και η τάση του στην ονειροπόληση, στην ενατένιση, η απροθυμία για αλλαγή. Όλα έγιναν μέρος της ρωσικής ψυχοσύνθεσης. Οι τεράστιες διαστάσεις της στέπας ήταν η αιτία για την ιδιαίτερη σχέση του Ρώσου με τον χώρο και τον χρόνο.
Μεγάλη αγάπη είχαν οι Ρώσοι και για τα ποτάμια τους, μια και για πολλούς αιώνες η Ρωσία δεν είχε διέξοδο σε θάλασσα και τα ποτά-μια αποτελούσαν το κύριο μέσο επικοινωνίας και συγκοινωνίας. Ήταν οι υδάτινοι, αλλά και παγωμένοι δρόμοι που τους βοηθούσαν στις σχέσεις με τους γείτονές τους, που τους έκαναν φιλοπράγμονες και φιλομαθείς. Κατά μήκος των ποταμών έκτισαν τις πόλεις τους, που σύντομα μετατράπηκαν σε εμπορικά και στρατιωτικά κέντρα. Το εμπόριο στα ποτάμια έθρεψε το επιχειρηματικό πνεύμα και τις συνεταιριστικές δραστηριότητες των Ρώσων.
Τον 9ο-12ο αι. τα ποτάμια έγιναν οι εμπορικοί δρόμοι: ο δρόμος από τους Βάραγκους στους Έλληνες, που οδηγούσε από την Βαλτική στην Μαύρη Θάλασσα δια μέσου των ποταμών της ανατολικής Ευρώπης, ο ανατολικός εμπορικός δρόμος που δια μέσου του Βόλγα έβγαζε στην Κασπία και τις παραπέρα χώρες της ανατολής και ο δυτικός εμπορικός δρόμος που δια μέσου του Δούναβη έφερνε τους Ρώσους σε επαφή με την κεντρική Ευρώπη.
Την αγάπη τους για τα ποτάμια τους οι Ρώσοι την εξέφρασαν στα λαϊκά τους τραγούδια, ονομάζοντας τον Βόλγα – μητερούλα και τον Αμούρ στην Άπω Ανατολή – πατερούλη.
Για τους Ρώσους η φύση είναι ανυπέρβλητη δύναμη. Πολύ ισχυρότε-ρη από αυτήν που αντιπροσωπεύει για τους δυτικούς. Η απεραντο-σύνη της γης, η ένταση των φυσικών φαινομένων, η απουσία συνό-ρων και φυσικών προστατευτικών ορίων άφησαν το αποτύπωμά τους στην ρωσική ψυχή. Καλλιέργησαν την καρτερικότητα και την προσήλωση στην κοινότητα.
Η φύση αποτέλεσε την δύναμη που τροφοδότησε την αίσθηση ελευ-θερίας, τον στοχασμό, την πνευματικότητα και την διαρκή αναζήτηση οριζόντων, χωρίς περιορισμούς, στοιχεία που ενέπνευσαν τον ρωσι-κό λαό και τον οδήγησαν να δημιουργήσει την μοναδική, πανανθρώ-πινη κουλτούρα του.
